درباره سیلاب:
در هنگام بارش باران و برف, مقداری از آب جذب خاک و گیاهان می شود, درصدی تبخیر میشود و باقیمانده جاری شده و رواناب نامیده می شود. سیلاب زمانی روی می دهد که خاک و گیاهان نتوانند بارش را جذب نموده و در نتیجه کانال طبیعی رودخانه کشش گذردهی رواناب ایجاد شده را نداشته باشد. بطور متوسط تقریبا 30 درصد بارش به رواناب تبدیل می شود که این میزان با ذوب برف افزایش می یابد. سیلابهایی که بصورت متفاوت روی می دهد منطقه ای به نام سیلابدشت را در اطراف رودخانه بوجود می آورند.
سیلابهای رودخانه اغلب ناشی از بارش های شدید می باشد که در برخی موارد همراه با ذوب برف می باشد. سیلابی که بدون پیش هشدار یا پیش هشدار کمی در رودخانه جاری شود تند سیل نامیده می شود. تلفات جانی این تند سیلابها که در حوزه های کوچک بوقوع می پیوندند عموما بیشتر از تلفات جانی سیلابهای رودخانه های بزرگ میباشند.
تلفات جانی تند سیلابها که در حوزه های کوچک بوقوع می پیوندند عموما بیشتر از تلفات جانی سیلابهای رودخانه های بزرگ می باشند.
نواحی ساحلی نیز در معرض آبگرفتگی ناشی از موجهای بوجود آمده از طوفانهای شدید بر سطح اقیانوسها یا موجهای ناشی از زلزله های زیرزمینی می باشند.
سیلابها نه تنها موجب خسارت به دارایی ها میشوند و جان انسانها و حیوانها را به خطر می اندازند بلکه اثرات دیگری نیز از خود بر جا می گذارند. رواناب ناشی از بارشهای شدید موجب فرسایش خاک در بالادست و مشکلات رسوب گذاری در پایین دست می گردد. زیستگاههای ماهی و دیگر جانوران اغلب در اثر سیلاب نابود می شوند. سرعت زیاد جریان موجب افزایش خسارتها می شود. سیلابهای طویل المدت موجب توقف ترافیک شده ومانع از زهکشی و کاربری اقتصادی از اراضی میشوند. تکیه گاههای پلها, سواحل رودخانه ها, خروجی های فاضلاب و دیگر سازه ها دچار آسیب می شوند و در کشتی رانی و تولید انرژی برق آبی خلل وارد می شود. خسارات اقتصادی سیلابها در جهان سالیانه دهها میلیارد دلار برآورد می شود.
مهار سیلابها
روشهای اصلی مهار سیلاب از زمانهای دور بکار گرفته می شوند. اینها شامل احیای جنگلها, احداث سیل بندها , سدها, مخازن و کانالهای سیلاب بر می باشند.
در زمانهای دور در کشور چین در کناره های رودخانه زرد سیل بندهای طویلی احداث گردید. تصور سازندگان این سیل بندها این بود که با محدود کردن رودخانه, احداث سیل بندها موجب افزایش سرعت و فرسایش و عمیق تر شدن بستر می شوند و در نتیجه گذردهی رودخانه افزایش می یابد. بر خلاف تصور اولیه, احداث سیل بندها موجب بالا آمدن بستر رودخانه گردید و بجای آن در گستره وسیعی رسوب گذاری شود این امر در محدوده سیل بندها صورت می گرفت. با بالا آمدن بستر رودخانه اجبارا ارتفاع سیل بندها نیز افزایش یافت و پس از 4000 سال بستر رودخانه در برخی نقاط به حداکثر 21 متر بالاتر از دشتهای اطراف رسید. در سال 1887, یکی از بدترین سیلابهای تاریخ در این رودخانه بوقوع پیوست و یک میلیون نفر در اثر این سیلاب کشته شدند. سیل بندهایی که در قرون وسطی در رودخانه های پو, دانوب, راین, رون و ولگا احداث شده اند در قرن بیستم با برنامه احیای جنگلها واحداث مخازن تقویت شده اند.
در رودخانه می سی سی پی لایروبی های منظم برای حفظ عمق رودخانه هزینه های هنگفتی به همراه داشته است. سیلابهای این رودخانه بخصوص در سال 1993 نشان داد که سیل بندها به تنهایی حفاظت کافی را فراهم نمی کنند و روشهای دیگر مدیریت سیلاب مورد نیاز می باشند. سازه های کنترل سیلاب در جریان سیلاب 1993 نتوانسته سیلاب را مهار کنند و 1 میلیون هکتار زمین دچار آبگرفتگی گردید و خسارات وارده بیش از 10 میلیارد دلار برآورد می شود. بیشترین تراز سیلاب در سال 1993 در رودخانه میسوری به 15 متر بلندتر از کناره های رودخانه رسید.
یکی از روشهای موثر مدیریت سیلاب, احداث سیستم سدهای زنجیره ای بالادست حوزه میباشد. سیلابها در این سدها ذخیره شده و بتدریج در فصل های خشک رها می شوند. تجارب جهانی استفاده از این سدها, عملی بودن مدیریت کارآی سیلاب را بوسیله مخازن سدها مورد تایید قرار می دهند.
در شرایط عادی, بهره برداری از این سدها با هدف تولید انرژی و ذخیره آب صورت می گیرد. در جریان سیلابها سدهایی که به سرشاخه ها نزدیک می باشند, سیلابها را ذخیره می کنند. در همین حال سدهای پایین دست به آرامی تخلیه می شوند. سپس سیلابها به سدهای پایین تر انتقال می یابند و در نهایت به رودخانه اصلی که گذردهی آن با اصلاح مسیر بهبود یافته است تخلیه می شوند.
یکی از پروژه های بزرگ مهار سیلاب پروژه دلتا در هلند می باشد. این پروژه از سال 1958 تا سال 1985 احداث گردید. این پروژه شامل سدهای عظیمی است که جزیره های دلتاهای روخانه راین, ماس و شیله را بهم متصل می کنند. دریچه های سد طوفان 9 کیلومتری تنها زمانیکه سیلاب پیش بینی شود بسته می شوند. در غیر اینصورت مد دریا آزادانه از سد طوفان عبور می کند. یک پروژه مشابه در مقیاس کوچکتر بر روی رودخانه تایمز در فاصله کوتاهی از لندن در سال 1983 احداث گردید.
در طی قرون متمادی، انسان با قطع درختان و نابود کردن پوشش گیاهی خاک, موجب افزایش پتانسیل سیلاب و فرسایش خاک گردیده است. کشت اراضی, قابلیت خاک را در جذب آب کاهش می دهد و موجب افزایش رواناب می گردد. اراضی وسیعی در بالادست رودخانه ها در اثر کشاورزی وفرسایش خاک حاصله دچار تخریب گردیده است. مدیریت سیلاب در این مناطق در جهت احیای پوشش گیاهی و حفظ خاک مانند تغییر الگوی کشاورزی و شخم زدن در جهت خطوط تراز متمرکز گردیده است.
روش دیگر مدیریت سیلاب, احداث کانالهای سیل بر در پایین دست رودخانه به منظور انحراف سیلاب می باشد. رودخانه در برخی نقاط عریض تر می نمایند و سیلاب می تواند در سیلابدشت جاری شود. انحراف سیلاب به مناطق محدود شده نیز می تواند خسارات را در دیگر نقاط کاهش دهد. مصریها هزاران سال است از سیلابها برای افزایش حاصلخیزی اراضی کشاورزی استفاده کرده اند. زیرا رسوباتی که بر روی اراضی ته نشین می شود موجب غنی شدن خاک می شود.
قوانین مهار سیلاب
در آمریکا در اواخر قرن نوزدهم میلادی, دولت به منظور مهار سیلاب, سیل بندهای زیادی را بر روی رودخانه می سی سی پی احداث نمود.
زمانیکه تحقیقات علمی در مورد عوامل وقوع و تشدید سیلاب نشان داد که احداث سیلاب بندها بعنوان یک روش مهار سیلاب کافی نیست, اولین گامها به منظور احیای جنگلها و حفظ خاک برداشته شد. در سال 1935, اداره حفظ خاک توسط کنگره تاسیس گردید. در دهه 1930, جنگلهای ملی زیادی در راستای برنامه حفظ خاک ایجاد گردید.
سیلابدشت
سیلابدشتها زمینهای کم اطراف در کناره های رودخانه ها, دریاچه ها و اقیانوسها می باشند. سیلابدشتها با دروه برگشت سیلابی که آنها را زیر آب ببرد, از یکدیگر متمایز می شوند. برای مثال سیلابدشت 10 ساله در سیلاب با دوره بازگشت 10 سال زیر آب می رود.
سازه های کنترل جریان مانند سدها, سیل بندها, کانالهای سیل بنحوی طراحی می شوند تا سیلاب با دوره بازگشت معین, حفاظت از مناطق را به انجام برسانند. این سطح ایمنی بر اساس ملاحظات اقتصادی، تمایلات جوامع مربوطه، اثرات زیست محیطی و عوامل دیگر تعیین می شود. مهندسین می توانند سازه ها را بنحوی طراحی کنند که سطح ایمنی بالا را تضمین کند. جوامع معمولا سطوح ایمنی پایین تری را انتخاب می کنند. این امر به علت هزینه اولیه قابل ملاحظه میباشد. در آمریکا برنامه ملی بیمه سیلاب حداقل دوره بازگشت را 100ساله انتخاب کرده است. با این دوره بازگشت در یک دوره 30 ساله, 26 درصد شانس وقوع سیلاب طراحی سازه ها یا بزرگتر وجود دارد.سیلابدشتها در مواقع غیر سیلابی خشک می باشند.
سیل بندها ممکن است طراحی شوند یا بدون طراحی احداث شوند. در سیل بندهای طراحی شده, ملاحظات تخصصی بر شرایط خاک پی, نوع خاک مورد استفاده در خاکریز, تراکم مناسب خاکریز, حفاظت بالا دست سیل بند در مقابل آبشستگی و دیگر عوامل مورد توجه قرار می گیرد. سیل بندهای غیر مهندسی در عمل خاکریز طویل در مسیر رودخانه می باشند. سیل بندهای طراحی شده در صد تخریب بسیار کمتری از سیل بندهای غیر مهندسی دارند. تخریب سیل بندها معمولا ناشی از سیلاب بزرگتر از سیلاب طراحی, نگهداری نامناسب و شسته شدن سیل بند از زیر می باشد.
حفاظت در مقابل سیلاب
برای حفاظت در مقابل سیلاب از روشهای سازه ای و غیر سازه ای استفاده می شود. در عمل روشهای متعددی برای حفاظت یک منطقه خاص مورد نیاز می باشد. بیشتر سیلابدشتها در آمریکا پهنه بندی شده اند.
اقداماتی که مردم برای حفاظت خود در مقابل سیلاب در حال وقوع می توانند انجام دهد بستگی به چند عامل دارد:
زمان میان هشدار و آبگرفتگی: در صورتیکه این زمان حدود 8 ساعت باشد خسارات مادی تا حدود زیادی قابل پیشگیری است.
موجود بودن پیش بینی های دقیق در مورد تراز رودخانه: بر اساس این پیش بینی میتوانند اثاثیه خانه را در ارتفاع یک متری قرار داده یا به طبقه دوم ببرند و یا اصلا” کل اثاثیه را به خارج انتقال دهند.
توانایی, قدرت, کارآیی و در دسترس بودن نیروهای کمکی.
آمادگی های قبلی.
اقداماتی که مردم برای حفاظت د رمقابل سیلابهای آینده می توانند انجام دهند:
انتقال سازه به زمینهای بلندتر
افزایش تراز کف سازه
ضد سیل کردن سازه
استفاده از دیواره ها در اطراف سازه
برنامه ریزی برای تخلیه
خرید بیمه سیلاب
اقداماتی که جوامع بعد از وقوع سیلاب می توانند به انجام برسانند:
خرید املاک در سیلابدشت و تبدیل سیلابدشت به پارک, فضای سبز و …
برنامه ریزی برای پهنه بندی به منظور محدود کردن توسعه در مناطق در معرض خطر
توسعه یا بهبود برنامه های شرایط اضطراری
همکاری با نهادهای دولتی به منظور بهبود حفاظت سازه ای منطقه
اعمال روشهای غیر سازه ای در مقیاس وسیع
ارائه کمکهای فنی و مالی به مالکین برای مقاوم سازی در مقابل سیلاب
شرایط اولیه حوزه آبریز
میزان رطوبت خاک حوزه در اثر بارش قبلی یا حجم موجود در مخزن قبل از وقوع سیلاب میتوانند نقش مهمی در ابعاد سیلاب ایفا نمایند. بارندگی شدید در یک حوضه آبریز خشک ممکن است موجب سیلاب نشود در حالیکه بارندگی نسبتا کمی بر روی حوزه ای با خاک مرطوب می تواند سیلاب بزرگی را ایجاد کند.
فراوانی سیلاب
روشی مورد اطمینان برای اینکه پیش بینی شود که سیلاب بعدی چه زمانی بوقوع می پیوندد و ابعاد آن در چه مقیاسی است وجود ندارد. با این وجود سیلابهای گذشته سرنخ ها را از آنچه محتمل است بدست میدهد. مهندسین با مطالعه سیلابهای گذشته و استفاده از علم آمار احتمال وقوع سیلابهایی با ابعاد مختلف را برآورد می نمایند.
مثلا در 100 سال در 33 سال سیلاب بزرگتر از یک سیلاب 3 و در 10 سال بزرگتر از سیلاب 10 ساله خواهد بود. این به معنای آن نخواهد بود که درست در هر 10 سال یکبار سیلاب 10 ساله اتفاق می افتد. در یک سال پر آب ممکن است چندین سیلاب بزرگتر از سیلاب 10 ساله بوقوع پیوندد. حتی ممکن است دو سیلاب 100 ساله یا بزرگتر در فاصله کمی روی دهند. درصد احتمال وقوع یک سیلاب بر اساس متوسط در یک دوره طولانی مدت می باشد.
احتمال وقوع دو سیلاب بزرگ بصورت پیاپی مشابه شیر و خط کردن سکه است. چون برای مثال 5 بار متوالی شیر آمده دلیل نیست که بار ششم هم شیر بیاید. احتمال وقوع همان 50 در 50 است.
چه میزان ریسک قابل قبول است؟
احتمال وقوع سیلاب تقریبا در تمامی نواحی بسته به شرایط وجود دارد. واضح است که در برخی مناطق احتمال سیلاب بزرگتر از دیگر مناطق است. برای اهداف عملی, ریسک قابل قبول بستگی به مورد خاص دارد. برای مثال آبگرفتگی یک پارک, مزرعه یا زمین گلف هر 10سال یکبار قابل قبول است ولی در مورد مدارس و بیمارستانها که خطر جانی بیشتری وجود دارد, ریسک 1 در 500 سال انتخاب می شود. بقیه موارد در میان این دو حد نهایی (1 در 10 سال تا 1 در 500 سال) قرار می گیرند.
ریسک مجاز بسته به سرمایه گذاری های انجام شده, ریسک خطرات جانی, دسترسی به مناطق امن در صورت وقوع سیلاب و دیگر عوامل دارد. حتی با در نظر گرفتن کلیه عوامل جواب سر راست و مشخصی وجود ندارد. جدول زیر احتمال وقوع سیلاب با دوره بازگشت خاص را در یک دوره معین بدست می دهد.
دوره زمانی (سال)
دوره بازگشت سیلاب (سال)
500 250 100 50 25 10
10 %2 %4 %10 %18 %34 %65
20 %4 %8 %18 %33 %56 %88
30 %6 %11 %26 %45 %71 %96
40 %8 %15 %33 %55 %80 %99
50 %10 %18 %39 %64 %87 %99
60 %11 %21 %45 %70 %91 %+99
70 %13 %24 %51 %76 %94 %+99
80 %15 %27 %55 %80 %96 %+99
90 %16 %30 %60 %84 %97 %+99
100 %18 %33 %63 %87 %98 %+99
مدیریت سیلابدشت:
پنج راهبرد اصلی در مدیریت سیلابدشت و ابزارهای متعددی برای هر کدام از این راهبردها وجود دارد.
کاهش آسیب پذیری در مقابل سیلاب
تنظیم ضوابط و آیین نامه ها
سیاستگزاری برای توسعه و توسعه مجدد
آمادگی برای بحران
پیش بینی سیلاب هشدار و برنامه های شرایط اضطراری
مقاوم سازی در مقابل سیلاب و افزایش تراز سازه ها
کاهش سیلاب
مخازن و سدها
سیل بندها, خاکریزها و دیواره های سیل بند
بهسازی مسیر
انحراف سیل
شبکه های شهری جمع آوری آب باران
مقاوم سازی سواحل
اقدامات اصلاح خاک
کاهش اثرات مخرب
آموزش و اطلاع رسانی
بیمه سیلاب
تعدیل مالیات
کمک رسانی در سیلاب
کمکهای مالی پس از بلایا
حفظ و بهبود منابع طبیعی و فرهنگی سیلابدشتها
آیین نامه ها
سیاستگذاری های توسعه و توسعه مجدد
آموزش و اطلاع رسانی
تعدیل مالیات
اقدامات اداری
آموزش در مورد مدیریت سیلابدشتها
انتشار کتاب, مجلات و خبرنامه ها
جلسه های فنی
11 نظرات