پیام دکتر سید کاظم علوی پناه(استاد دانشکاه تهران) به مناسبت روز جهانی GIS
انسان ها دارای هوش طبیعی و ذاتی هستند زیرا در آغوش طبیعت رشد و تکامل یافته اند، بدین معنی که خورد و خوراکشان طبیعی، هوا برای تنفسشان طبیعی ، خوابشان طبیعی، اشک چشمشان طبیعی و دارو و الیافشان نیز طبیعی بوده است. اما همین انسان ها برای آسایش بیشتر و چیرگی بر طبیعت، نوآوریهای فراوانی خلق کرده اند. از جمله اینها خلق هوش مصنوعی، خواب مصنوعی یا هیپنوتیزم، تلقیح مصنوعی، اشک مصنوعی، الیاف مصنوعی، داروی مصنوعی را میتوان نام برد. آنقدر از مواهب الهی و طبیعی در زندگیهایمان کاسته و به مصنوعات آن افزوده ایم که موجب شده از لذتهای درونیمان کاسته و به لذت های بیرونی افزوده شود! از آرامش کم کرده و به آسایش افزوده شده بنابر این دستاورد های قرن 20 و 21 زنگ خطر را برای استفاده بی رویه از طبیعت و همچنین استفاده نادرست به صدا درآورده است! از یک طرف دانش بشر از طبیعت و خلق فناوری افزون شده و از طرف دیگر مدیریت غیر علمی و سیاست سلطه بشر را به دوراهی مرگ و زندگی رسانده است. و اما این دو راهی چگونه راهی است؟! گرچه دانشمندان فناوری ها و الگوریتم های ریاضی و آماری و تکنیکی زیادی برای حل مشکلات و ایجاد راحتی در زندگی بشر ارائه نموده اند اما مشکلات ناشی از تخریب زمین نه تنها کم نشده بلکه در اکثر موارد روز به روز افزایش یافته است. جالب اینکه بسیاری از متخصصان از الگوهای طبیعی و تکاملی برای ارائه راه حل بهبود زندگی استفاده کرده اند ولی شگفتا همچنان طبیعت قربانی زیاده خواهی و منفعت طلبی انسان است. گویا بشر امروزی حتی ساده ترین قانون طبیعت را نشناخته است یا اینکه از مفید ترین فناوری ها در مناسب تری جا استفاده نمی کند! اما حقیقت از این نیز تلخ تر است و آن این است که منفعت طلبی انسان همواره بر علم و عمل او پیشی گرفته است و البته چشم پوشی از منافع آسان نیست. پس قدری بیشتر از تناقض در اعمال مان صحبت کنیم! اما اینکه ما انسان ها چقدر در جهت منافع کل بشریت و حیات کره زمین پیش می رویم خود پرسشی در خور تامل است.
طمع آرد به مردان رنگ زردی طمع را سر ببر، گرمردِ مردی
ناصر خسرو
یک مثال ساده: الگوریتم کلونی مورچگان(ACO) یکی از پر اهمیت‌ترین الگوریتم های تکاملی در پژوهش های بشر است. رفتار هوشمند و بیولوژیکی مورچگان برای پیداکردن غذا نقطۀ آغاز شبیه سازی این روش است. بدین معنا که مورچه‌ها مانند پرندگان و زنبورعسل و .. برای یافتن غذا به صورت گروهی و بر اساس الگوریتم های هدفمندی حرکت می‌کنند. اصطلاحاً به این نوع رفتار هوش جمعی گفته میشود. هوش جمعی به این منظور است که همۀ تصمیم های مسیریابی و جمع آوری آذوقه از یک مورچه به مورچه دیگر انتقال یابد. تعداد مورچه‌ها دریک کلونی می‌تواند به 30 میلیون برسد! و هدف تکتک اعضای آن به بقای کلونی برمی‌گردد. جز پیداکردن غذا و تقسیم کار، ساماندهی گورستان و مراقبت از فرزندان نیز درکلونی مورچگان وظایفی رایج است. ما مورچه‌ها را موجوداتی کور، بی‌حافظه و بسیار کم هوش می دانیم ولی می بینیم همیشه مناسب ترین و کوتاه‌ترین مسیر از لانه تا محل غذا را مییابند و با این همه همگرایی ، زندگی خود را در تابستان گرم و زمستان سرد به مقصد می رسانند. حال آیا ما در استفاده از علم و فناوری هایی همچون سیستم اطلاعات جغرافیایی و همچنین الگو قرار دادن کلنی مورچه ها نباید کاری بکنیم که هم زندگی خودمان و هم موجودات دیگر همچون مورچه ها را ایمن کنیم؟.
ارتباط مورچه‌ها با یکدیگر از طریق مادۀ شیمیایی فرومون است. زمانی که مورچه از یک مسیر حرکت می‌کند بر روی زمین فرومون ترشح می‌کند و همین امر سبب میشود مورچه‌ها به دنبال او حرکت کنند. فرومونها دارای غلظت اند که در طول زمان، تبخیر می‌شوند، پس هرچه غلظت فرومون بیشتر باشد مورچه درمی یابد رفت وآمد در آن مسیر بیشتر بوده و مسیر کوتاه تری است. آیا انسان ها با دیدن مسیر هایی که مورد تاخت و تاز بیشتری بوده نباید مسیر های بهتری انتخاب کنند؟ اگر مورچه ها را تا این حد الگو قرار می دهیم چرا به قول فردوسی این مورچه که جان دارند و می دانیم جان شیرین خوش است را می آزاریم؟
دانشمندان ما با فکر و اندیشه بسیار چنین الگوریتم هایی را خلق کرده اند پس چرا ما خودمان نیز به خود رحم نمی کنیم؟ چرا برخی سیاست مداران و تصمیم گیران نه فقط به مردمشان بلکه به خودشان هم رحم نمی کنند؟ البته بخوبی می دانیم الگو قراردادن و الهام گرفتن انسان از مدل های ریاضی و آماری تکاملی مانند کلنی مورچگان ساده نیست. گرچه پیچیدگی انسان به قدری زیاد است که اگر ادعا کنیم به تعداد جمعیت جهان، فاکتوریل شخصیت از انسان سر می زند، چندان به اغراق نگفتهایم.
آیا نباید از طریق سیستم هایی مانند جی آی اس علاوه بر هموار کردن سریع ترین و مناسب ترین راه ها ، مدیریت را بگونه ای تقویت کنیم که راه فرصت طلبان و سود جویان برای غارت بیشتر طبیعت مسدود شود؟! نباید کاری کرد که با استفاده از سامانه هایی مانند جی آی اس منابع طبیعی کره زمین حفظ شود؟! امید است در آینده الگوریتم های بیشتری با الهام از طبیعت و جاندارانش ارائه شود. گرچه برخی از آنها به صورت نانوشته درمیان برخی افراد رایج و زبانزد شده است. مانند : الگوریتم روباه و کلاغ، چوپان دروغگو، موش و گربه و گرگ و میش … .
چه چیز است که انسا نها را به لحاظ عمل و رفتار تا این اندازه متفاوت کرده است؟ بدون تردید منفعت طلبی انسان از یک طرف و چیرگی او بر برخی حوادث طبیعی موجب شده تا افزون بر نقش تکاملی، بیشتر نقش تخریبی داشته باشد. بدین ترتیب داوری پیرامون منش ها و عملکردهای انسان فرهیخته کاریست بسیار دشوار. آیا زمانی خواهدرسید که حل این مشکلات آسان شود؟ بله؛ آنگاه که پله به پله گام برداریم؛ از پلۀ انسانیت به پلۀ اسلامیت یا هر اعتقاد مذهبی دیگر ، از پلۀ شاگردی به پلۀ استادی، از پلۀ زمینی به پلۀ آسمانی و از پلۀ اضداد به پلۀ توحید. هرگاه پلۀ اول انسانیت را شکستیم پلۀ دوم و پله های بعدی فروخواهدریخت.
اول از بهر دوم باشد چنان که شدن بر پایه‌های نردبان
و آن دوم بهر سوم می‌دان تمام تا رسی تو پایه پایه تا به بام
(مولوی،مثنوی،دفترچهارم)
حال بعنوان مثال جی ای اس و سنجش از دور آنچنان تکنیک و ابزار نیرومندی شده است که کمتر فرد و یا جایی است که از آن بی نیاز باشد. کاربرد آن هر روز در هر کوی و برزن در سطح این کره خاکی بیشتر می شود. حتی سطح کره مریخ هم از این تکنیک بهره مند می گردد. پس استفاده گسترده از چنین سامانه ای می تواند راهگشای محدودیت های آینده باشد مشروط به اینکه با این تکنیک ها در راستای توسعه پایدار باشد . این ابزار باید زندگی مادی و معنوی بشر را توامان رشد دهد نه آنکه فقط با پیشرفت مادی سدی بر رشد معنوی انسان باشد. آسایش و آرامش را تنگاتنگ هم ایجاد کند و نه آنکه آسایش بیاورد و آرامش زندگی را غارت کند. زمین، زندگی انسان و سایر موجودات را بهبود بخشد نه آنکه نابود کند.
نفس را عقل تربیت می‌کرد کز طبیعت عنان بگردانی
عشق دانی چه گفت تقوا را پنجه با ما مکن که نتوانی
چه خبر دارد از حقیقت عشق پای بند هوای نفسانی
خودپرستان نظر به شخص کنند پاک بینان به صنع ربانی
شب قدری بود که دست دهد عارفان را سماع روحانی
رقص وقتی مسلمت باشد کآستین بر دو عالم افشانی
قصه عشق را نهایت نیست صبر پیدا و درد پنهانی
سعدیا دیگر این حدیث مگوی تا نگویند قصه می‌خوانی
سعدی
تشکر
علوی پناه سید کاظم