سیستم‌های اطلاعات جغرافیایی و برنامه‌ریزی و آمادگی در برابر سوانح
5-1 مقدمه
این فصل در ابتدا مفهوم سیستم‌های اطلاعات جغرافی(GIS) برای آمادگی بحران را معرفی میکند و در ادامه با توجه به رابطه نزدیک بین آمادگی و برنامه‌ریزی به معرفی و بحث درباره نقش GIS در برنامه‌ریزی بحران میپردازد. در واقع این فصل ضمن تمزکز بر مراحل چرخه بحران شما را برای فصل‌های آتی آماده میکند همانطور که GIS باید در ابتدا برای سایر مراحل چرخه بحران آماده کرد. برای مثال زمان بحران، وقت دیدار برای برنامه‌ریزی یا تصمیم گیری درباره عملیات و یا انجان دوره‌های آموزشی GIS نیست. همه این اقدامات باید قبل از وقوع بحران انجام شده باشد. معرفی مفاهیم جدی، مجموعه‌های داده، فناوری‌ها و روش‌های اجرای فعالیتهای مدیریت بحران در زوان واکنش به بحران باعث عدم تخصیص زمان، توجه و منابع به نیازهای اساسی وحساس از نظر زمان می‌شود. بنابراین، آماده بودن برنامه‌ریزی‌های مناسب قبل از هر حادثه‌ای از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است.
با توجه به اینکه واژه ” آمادگی” به دست یابی به یک سطح قابل اندازه گیری مشخص اشاره دارد تا حدی مشکل ساز است. برای مثال، منظور از ” آمادگی کامل” دقیقا چیست؟ با درنظر گرفتن مقیاس‌های چندگانه بحران و مجموعه عوامل تاثیر گذار بر آمادگی مانند فرهنگ و تاریخ، اندازه گیری سطوح آمادگی کار سختی است(Phillips, Neal, and Webb, 2012). . برای مثال، افرادی که در مجاورت رودخانه‌ای بزرگ زندگی میکنند بعلت سابقه طولانی و فرهنگ مواجهه با سیلاب نسبت به ساکنین منطقه شهری، آمادگی بیشتری برای مقابله با سیلاب دارند(مانند حادثه طوفان سهمگین سندی که باعث غافلگیری مردم نیویورک شد). به همین ترتیب، دولت محلی فاقد ظرفیت و قابلیت GIS در مقایسه با شهر بزرگتری که از GIS برای پشتیبانی مدیریت بحران استفاده میکند آمادگی کمتری برای مقابله با بلایای طبیعی خواهدداشت.
از منظر نقشه سازی و تفکر فضایی، باید میزان آمادگی شهروندان معمولی یا به عبارت دقیق‌تر میزان عدم آمادگی آنها را در استفاده از نقشه برای تصمیم گیری و شناخت موقعیت احتمالی در نظر بگیرید. برای مثال، در دنیای امروز، اکثر افراد آنقدر وابسته به ابزار GPS هستند که در صورت عدم دسترسی به آن، قادر به تصمیم گیری درزمینه مسیریابی و یا جهت یابی نیستند. در صورت از دست دادن اینترنت، کاربردهای روزانه از تلفن، تبلت و کامپیوتر و سایر مکانیزمهای پشتیبان کننده فناوری، مشکلات جدی رخ خواهد داد زیرا به علت وابستگی بیش از حد مردم به این فناوری‌ها، زندگی بدون این ابزار برای آنها سخت خواهد بود. این چالش‌ها در واقع بخشی از مسایل کلی‌تر مربوط به آمادگی عمومی شهروندان است که پرداختن به آنها بعلت پیچیدگی ماهیت آمادگی شهروندی (مانند آگاهی کردن آنها از ویژگی‌های تهید طبیعی، فناری و تروریستی ونحوه نجات یافتن ازآنها) امری چالش برانگیز است(FEMA,200). به هرحال GIS می‌تواند به افزایش شناخت شهروندان و دولت‌ها از جنبه‌های اساسی مکانی و فضایی مربوط به آمادگی بحران و استفاده عملی از این شناخت درواکنش به بحران، نقش مهمی در رفع این چالش‌ها ایفا کند.
مخاطب بخش‌های این فصل متخصصان یا دانشجویان GIS و مدیریت بحران است که قصد دارند از GIS برای افزایش آمادگی خود در مواقع بحران و همچنین آماده سازی و برنامه‌ریزی GIS استفاده کنندو کاربرد این فناوری توسط شهروندان غیر حرفه‌ای فراتر از حوصله این فصل از کتاب است. البته در پایان فصل، ایده‌ها و نکاتی درباره کاربرد GIS به عنوان یک ابزار مشارکت عمومی وامداد رسانی عمومی در برناهه ریزی بحران ارایه می‌شود. در فصل بعد، آماده کردن GIS از نظر تهیه مجموعه‌های داده اصلی و همچنین فراهم کردن فناوری و فرایندهای مورد استفاده در زمان مراحل چرخه مدیریت بحران مورد بحث قرار می‌گیرد.
5-2 فناوری و برنامه‌ریزی / آماده سازی مجموعه‌های داده
5-2-1 لایه‌های ضروری نقشه مدیریت بحران
اگرچه شکل و شمایل بحران‌ها برحسب نوع خطرات و ویژگی‌های افراد آسیب دیده، مکانها، فرهنگ و تاریخ متفاوت است اما آماده کردن و انتخاب مجموعه‌های داده نقشه مشترک برای همه موقعیت‌های بحران امری منطقی است. چنانچه در فصل 2 اشاره شد این مجموعه‌های داده نقشه را میتوان لایه‌های داده مرجع نامید که بر اساس آنها میتوان سایر لایه‌هایی که مختص یک منطقه جغرافیایی خاص است را استخراج کرده و در مدیریت یک بحران خاص ورفع نیازهای مربوط به آن بکار گرفت. توجه داشته باشید که در حین توسعه منابع داده در جریان برنامه‌ریزی بحران، به روزکردن فرا-داده‌ها بسیار مهم است بطوریکه سایر افراد در صورت نیاز بتوانند از داده‌هایی که شما بدست آورده اید یا ایجاد کرده اید استفاده کنند.
استاندارد داده‌های اطلاعات جغرافی که توسط کمیسیون داده‌های جغرافی فدرال آمریکا تدوین شده است یکی از منابع مهم لایه‌های نقشه مدیریت بحران محسوب می‌شود. این استاندارد الزامات مشترک تبادل داده برای هفت حیطه موضوعی مربوط به داده‌های جفرافی را که در زیرساخت ملی داد ه‌های فضایی نقش اساسی دارد مشخص میکند. این داده‌های جغرافی در بسیاری از نرم افزارهای کاربردی سیستم‌های اطلاعات جغرافی مورداستفاده قرار می‌گیرند. جدول 5. 1 این هفت حیطه موضوعی وکاربردهای GIS مرتبط را نشان میدهد.
بسیاری از موضوعات ارایه شده در زمینه داده‌ها را میتوان در سایر منابع نقشه مرجع مانند گوگل مپز، گوگل ارث یا اوپن استریت مپ نیز پیدا کرد. با توجه به اینکه، این منابع امکان دسترسی فوری به بسیاری از این حیطه‌های موضوعی را بدون نیاز به آموزش تخصصی GIS فراهم میکنند امروزه از محبوبیت بالایی برخوردار هستند. اما باید بخاطر داشت که علیرغم سهولت استفاده از منابعی مانند گوگل مپز، امکان ایجاد تغییر درآنها در صورت نیاز بر حسب شرایط و نیازهای خاص وجود ندارد. برای مثال، اگرچه نقشه پایه‌ای گوگل ممکن است برای پاسخگویی به بسیاری از نیازها کافی باشد اما در سبک و ویژگی‌های کارتوگرافیک آن نمی‌توان تغییری ایجاد کرد و این امر میتوان در هنگام اضافه کردن سایر لایه‌های نقشه‌های دارای حساسیت مکانی به نقشه پایه‌ای گوگل مشکلاتی را ایجاد کند. بنابراین، در صورت امکان بهتر است خودمان لایه‌های داده‌ای مرجع را با فرمت مدل داده‌های عمودی ایجاد کنیم تا در صورت نیاز بتوانیم در آنها تغییرات لازم را ایجاد کنیم.
5-2-1-1 سایر منابعی که می‌تواند برای لایه‌های نقشه مدیریت بحران مورد استفاده قرارداد
چنانچه قبلا هم اشاره شد، هدف از مبحث ذکر شده در بالا درباره لایه نقشه براساس حیطه‌های موضوعی مختلف، تعیین یک نقطه شروع کلی برای لحاظ کردن سایر لایه‌های مهم نقشه مدیریت بحران است. در واقع بسیار مشکل و یا حتی غیرممکن است که همه لایه‌های نقشه موردنیاز برای فعالیتهای مدیریت بحران را از قبل تعریف کنیم. بنابراین، در برنامه‌ریزی GIS برای مدیریت بحران، توصیه می‌شود منابعی که در ادامه توضیح داده می‌شود را برای بدست آوردن سایر لایه‌های داده‌ای خاص مورد توجه قرار دهید. در زمان بررسی این منابع و همچنین منابع دیگر، مشخصات خاص بافت جغرافیایی مد نظر خود را نیز لحاظ کنید. برای مثال، در صورت زندگی در یک شهر کوچک، ممکن است لایه‌های داده‌ای مانند مترو و راه آهن موضوعاتی غیر مرتبط باشند و بنابراین نیازی به کسب چنین داده‌هایی و تخصیص دادن منابع محدود به آنها احساس نمی‌شود. همچنین تعریف و توضیح شفاف مفاهیم معرفی شده در فصل 3 در خصوص مفهوم مدل داده‌ها بسیار مهم است زیرا درباره نحوه نمایش ویژگی‌های جغرافیایی در قالب مدل‌های کامپیوتری مانند مدل داد ه‌های بردار و رستر نکات مهمی ارایه میدهد.
در این فصل، از واژه مدل داده برای توصیف نحوه مدل سازی واقعیت‌های موجود در جهان هستی بصورت نمایش مجموعه‌های داده و همچنین روابط بین این واقعیت‌های موجود و سلسله مراتب مفهومی استفاده می‌شود. حمل ونقل یکی از مثال‌های سلسله مراتب مفهومی است. جاده‌ها زیر مجموعه سیستم حمل ونقل هستند و خود جاده‌ها نیر دارای زیر مجموعه‌ای به نام جاده‌های محلی است. توضیح درباره مدل‌های داده GIS فراتر از حیطه این کتاب است. اما در پایان این فصل منابعی ارایه شده است که با پیشرفت در مهارتهای مدل سازی مجموعه‌های داده و GIS میتوانید از آنها استفاده کنید.
5-2-1-2 مدل داده‌های فضایی-مکانی وزارت امنیت داخلی آمریکا
هدف از توسعه مدل داده‌های فضایی-جغرافی وزارت امنیت داخلی آمریکا(GDM) به عنوان یک چارچوب جامع برای سازماندهی ویژگی‌های مدنظر جامعه امنیت داخلی عبارت است از: ارایه ابزاری برای به اشتراک گذاری اطلاعات فضایی-جغرافیایی بین سازمانها و موسساتی که مسولیت آنها برنامه‌ریزی و واکنش به بلایای طبیعی و حوادث ناگوار است(کمیته ملی داده‌های جغرافی 2009).
5-2-2- برنامه‌ریزی وآماده سازی فناوری
اگرچه داده‌ها نقش محوری در GIS ایفا میکنند اما برنامه‌ریزی و فعالیتهای آماد سازی برای فناوری GIS نیز به همان نسبت مهم است. برای مثال، فعالیت و کاربرد مستمر بعضی از فناوری‌های GIS تجاری منوط به بروز کردن منظم مجوز آنها و فراهم کردن شرایط کلی در زمینه کامپیوتر مانند بروز کردن سیستم عامل، نصب آنتی ویروس‌ها و فعالیتهای مشابه است. اگر شما به عنوان شخصی که GIS کار میکند بخواهید با شخصی فعال در زمینه پشتیبانی IT همکاری کنید باید رابطه همکاری مفید و موثربا همدیگر برقرار کنید و از این طریق نسبت به آماده بودن فناوری GIS خود و در صورت لزوم استفاده از آن در مواقع بحران اطمینان حاصل می‌کنید. علاوه برآن، در زمان فراهم شده در مرحله برنامه‌ریزی و همزمان با اضافه شدن، بازنگری و تغییر ویژگی‌های جدید در سایه توسعه فناوری شما هم میتوانید فناوری GIS خود را به روز کنید.
بنابراین، به روز کردن فناوری جدید، مجموعه‌های داده‌ای جدید و سایر ابعاد GIS مرتبط با فعالیتهای مدیریت بحران ازاهمیت زیادی برخوردار است.
5-3 دیدگاه‌های سازمانی
توسعه سازمانهایی جهت همکاری میان افراد و نشریک داده، ابزار، مهارتهای تخصصی و منابع دیگر در زمان وقوع بحران یکی دیگر از جنبه‌های مهم برنامه‌ریزی و آماده شدن برای مدیریت بحران واستفاده ازGIS محسوب می‌شود. چنانچه در فصل 1 توضیح داده شد، به اشتراک گذاری داده و سایر منابع بین چندین سازمان در چند منطقه همچنان یکی از موانع عمده در کاربرد موثر GIS در مواقع بحران محسوب می‌شود. سازمانهایی که از GIS در مدیریت بحران استفاد میکنند باید نسبت به انعقاد توافقنامه‌ها و تفاهم نامه‌های مربوط به به اشتراک گذاری داده‌ها قبل از وقوع بحران اطمینان حاصل کنند تا بتوان برای پشتیبانی از فعالیتهای مدیریت بحران به آسانی اطلاعات را در اختیار سایر نهادهای مربوطه قرار داد. این امر مخصوصا برای سازمانهای واقع در مناطق برخوردار از ظرفیت محدود یا سطوح مختلف GIS مهم است. برای مثال، شهر کوچک ممکن است از داده‌های دولت فدرال که توسط سازمان مدیریت بحران فدرال تهیه شده است استفاده کند و در مقابل داده‌های جدید تهیه شده توسط این شهر کوچک نیز برای توزیع بیشتر دراختیار سازمان مدیریت بحران فدرال قرار گیرد.
5-4 استفاده از GIS برای پشتیبانی از فعالیتهای برنامه‌ریزی و آماده سازی
5-4-1 فعالیتهای کلی برنامه‌ریزی و آماده سازی از منظرفضایی
اگرچه بخش بعد در همین فصل به بحث درباره استفاده از GIS به عنوان ابزاری برای مدیریت وآماده سازی بحران میپردازد، در اینجا به اهمیت توجه به فعالیتهای برنامه‌ریزی و آماده سازی از منظر فضایی می‌پردازیم. همه بحران شبیه به همدیگر نیستند. در واقع باید عوامل مختلفی از جمله جغرافیای منطقه، افراد و محل سکونت آنها، تعلقات آنها به جوامع خود و روابط و تعاملات آنها در مقیاس‌های چندگانه مورد توجه قرار گیرد. این مورد نمونه خوب دیگری از تفکر فضایی است که قبلا توضیح داده شد. ابزارهای GIS مانند کامپیوتر همه چیز را بصورت مجزا مانند حالت باینری 1 و 0 نمایش می‌دهند. البته این ویژگی ممکن است بعضی اوقات برای GIS محدودیت ایجاد کند زیرا باعث می‌شود GIS و نحوه نمایش واقعیت با جهان واقعی متفاوت باشد. بنابراین، GIS را نباید به عنوان تنها عامل تعیین کننده در نحوه تدوین برنامه مدیریت بحران قلمداد کرد بلکه باید آنرا به عنوان یک ابزار پشتیبان کننده‌ای در نظر گرفت که تقویت کننده وارتقا دهنده تفکر فضایی مجریان مدیریت بحران، شهروندان عادی وهر کسی است که به منظور برنامه‌ریزی برای مدیریت بحران باید ماهیت فضایی و جفرافی جمعیت‌ها را لحاظ کند.
5-4-2 فعالیت‌ها ی معمول در زمینه آماده سازی و برنامه‌ریزی برای بحران
در ادامه فعالیتهای مشترک آماده سازی و برنامه‌ریزی برای مدیریت بحران با استفاده از GIS توضیح داده می‌شود. برای تشریح مثالها از فناوری‌های GIS خاصی استفاده نمی‌شود بلکه در اینجا مفاهیم و نکات کلی ارایه می‌شود. توصیه می‌شود با چگونگی اجرای این نکات با استفاده از فناوری GIS خاص آشنا شوید.
5-4-2-1 برنامه‌ریزی برای مسیرهای خارج کردن افراد
استفاده از GIS در برنامه‌ریزی و تعیین مسیرهای تخلیه افراد یکی از معمول ترین کاربردهای GIS در برنامه‌ریزی برای مدیریت بحران محسوب می‌شود. آگاهی از نحوه و مکان تخلیه افراد در مواقع بحران یکی از موضوعات اصلی در بحران‌های مختلف از جمله طوفان، آتش سوزی گسترده، کروان برف وسایر حوادثی است که نیازمند جابجایی سریع افراد به محل امن می‌باشد.
در این میان، مهمترین مجموعه‌های داده ای، شبکه حمل و نقل و مخصوصا جاده‌ها است. مجموعه‌های داده شبکه جاده باید شامل ویژگی‌های زیر باشد:
1- نوع جاده مانند یک خطی بودن، چند خطی بودن –رده جاده مانند خیابان مسکونی، بزرگراه، نقشه خروج و غیره-حجم ترافیک معمول در جاده
2- جهت جاده مانند جاده‌های یک طرفه یا چند طرفه
3- سرع مجاز در جاده مورد نظر
داده‌های حسگر ترافیک یکی دیگر از مثال‌های مجموعه داده‌های فضایی مرجع است که می‌تواندبه شکل گزارشات آنی درباره تصادف یا حجم ترافیک جاده‌ها باشد. در اینجا هر دو مورد مستلزم تصمیم گیری سریع است. علاوه برآن، داده‌های حسگر ترافیک ممکن است داده‌های مربوط به تاریخچه و گذشته ترافیک مانند الگوی‌های استفاده، مکان‌های حادثه خیز، وسایر عوامل قابل استفاده به عنوان داده در سناریو برنامه‌ریزی را شامل شود. در واقع مجموعه داده‌های مرجع، مجموعه‌ای بزرگتر از داده‌های مختص یک محیط یا بافت خاص است که در تدوین و برنامه‌ریزی سناریویی خاص مورد استفاده قرار می‌گیرد. برای مثال، میتوان به داده‌های مربوط به محیط‌های ساخت مانند مکان ساختما نها و ویژگی‌های جمعیتی افرادی که تخلیه آنها به دلیل عدم دسترسی به وسایل نقلیه سخت است (مانند افراد مسن و کودکان) اشاره کرد.
سپس تحلیل‌هایی بر مبنای این مجموعه داده‌های فضایی مرجع به منظور تعیین مسیرهای تخلیه افراد انجام می‌شود. این نوع تحلیل‌ها که دارای دامنه‌ای کلی و گسترده هستند عبارتند از: مدل‌های ریاضی برای حل مسایلی مانند گره‌ها و گلوگاههای ترافیکی که در چهاراه‌ها اتفاق می‌افتد، سناریوهای اگر-آنوقت برای مواقع مسیریابی و تخلیه خاص مانند تخلیه اضطراری در مواقع ازدحام شدید جمعیت در یک رویداد ورزش، الگوریتم‌های شبکه که در اکثر ابزار GIS تجاری و اپن سورس دارای قابلیت‌های تحلیل قوی وجود دارد. این الگوریتم‌های شبکه دارای کارکردهایی مانند تعیین وتعریف مسیرها بر مبنای حداقل زمان مسافرت، حداقل فاصله سفر و سایر عوامل هزینه‌ای است. توانایی الگوریتم‌های شبکه برای در نظر گرفتن موانع احتمالی در مسیرهای سفر از اهمیت بالایی برخوردار است. اهمیت این امر مخصوصا زمانی دو چندان می‌شود که با موقعیت‌های دارای حساسیت زمانی که در آن نمی‌توان از قبل عواملی مانند انسداد جاده در نتیجه ترافیک یا آسیب جاده را پیش بینی کرد مواجه می‌شویم.
در مرحله بعد از مجموعه داده‌های فضایی مرجع و نتایج تحلیلی آنها به عنوان اطلاعات ورودی برای عوامل تصمیم گیری درباره تدوین و توسعه برنامه‌های تخلیه افراد قرار می‌گیرد. طیق ویلسون و کالز(2008) عوامل تصمیم عبارتند از:
- ظرفیت جاده‌ها از نظر حداثر حجم ترافیکی که باید در بخش مورد عبور کند وهمچنین توجه به عواملی مانند شانه جاده
- حوادث ترافیکی مانند تصادف و خراب شدن ماشین در ترافیک و وجود آوار در لاین‌های سفر
- مناطق عملیات ساخت که در شبکه‌های حمل ونقل تغییراتی را ایجاد میکن(مانند مسدود شدن لاین جاده، تغییر لاین‌ها و انسدداد موقت)
- شرایط آب و هوایی تاثیر گذار بر رفتار رانندگان مانند کاهش سرعت رانندگی در زمان بارندگی یا برف
- رویدادهای خاصی که دارای الگویی‌هایی متفاوت با الگوی معمولی است(مانند رویدادهای ورزشی یا سایر جمعیت‌های بزرگ مردم
- تغییرات ونوسانات در ترافیک مانند سفردر روزهای کاری در مقایسه با سفرهای آخر هفته در شبکه جاده
با در نظر گرفتن این مسایل و سایر عوامل تصمیم گیری، برنامه‌های نهایی برای مسیرها تخلیه افراد تهیه می‌شود. برای مثال، نقشه‌های مسیر تخلیه مختص موقعیت خطر که قبلا آماده شده است را میتوان در اختیار مجریان مدیریت بحران و عموم(شکل5-1) گذاشت.
شکل 5-1
علاوه برآن، نتایج تحلیل مسیر تخلیه با استفاده از GIS را میتوان برای تهیه نقشه‌های سناریو اگر-آنوقت (مانند نقشه‌هایی که در برنامه‌ریزی برای رویدادهای مهم مانند رویدادهای ورزشی) استفاده کرد. در اینجا برنامه‌ریزی برای تخلیه اضطراری ممکن است با شرایط معمولی متفاوت باشد. تصمیمات اتخاذ شده همچنین در سایر فرایندهای یکپارچه وآنی پشتیبانی از تصمیم گیری که از ابزارهایی مانند GIS برای لحاظ کردن داده‌ها ی منابع مختلف استفاده میکنند در نظر گرفته می‌شود(Wilson and Cales, 2008). این نکته مخصوصا در موقعیت‌های که حوادث به سرعت اتفاق می‌افتند و تصمیم گیری سریع وآنی برای تسهیل واکنش به بحران نقش حیاتی دارند ربط پیدا میکند. برای مثال، بحران‌های با ابعاد وسیع مانند طوفان سندی در 2012 مستلزم پایش وبروز رسانی مستمر انسداد ویا عدم انسداد جاده بود تا ا اطمینان حاصل شود افراد و امکانات امدادی برای پاسخ بهتر به بحران در مسیری هماهنگ حرکت میکنند(Mainline Media News, 2013). . در نهایت نقشه پیشنهاد سیاست را میتوان برای برنامه‌ریزی بهتر در زمینه طراحی و ظرفیت شبکه‌های حمل ونقل جهت اجرای بهتر سناریوهای تخلیه اضطراری تهیه کرد. برای مثال، این سیاست‌ها ممکن است شامل قرار دادن علایم راهنمایی برای هدایت عموم مردم بهمحل تخلیه در مواقع اضطراری باشد(شکل 5-2).
شکل 5-2
5-4-2-2 برنامه‌ریزی برای منطقه تخلیه
برنامه‌ریزی منطق تخلیه که دارای ارتباطی نزدیک با برنامه‌ریزی مسیر تخلیه است عبارت است است از 1-تعیین مناطقی که باید در مواقع بحران تخلیه شود2- تعیین مناطقی که باید در مواقع بحران افراد تخلیه شده در انجا اسکان داده شود. برای مثال، برای مثال مناطق تخلیه برای مناطق ساحلی که در معرض خطر ناشی از بالا آمدن امواج دریا درنتیجه طوفان و سونامی قرار دارندممکن است متفاوت باشد.
این مناطق برمبنای ارتفاع پیش بینی شده امواج در منطقه تعیین خواهد شد. در ابتدا مناطق نزدیک ساحل و دارای ارتفاع پایین از سطح دریا تخلیه خواهد شد و به همین ترتیب بر اساس فاصله از ساحل و ارتفاع از سطح دریا و ارتفاع امواج، سایر مناطق تخلیه در منطقه مشخص می‌شود. سپس میتوان با نصب علایم در مناطق مشخص شده، نسب به خطرات احتمالی به مردم هشدار داد(شکل 5-3).
شکل 5-3
تعیین مناطق اسکان برای افراد تخلیه شده در زمان بحران به عوامل مختلفی از جمله موارد زیر بستگی دارد: مکان پناهگاه، ارتفاع از سطح دریا، دسترسی به امکانات پزشکی، ارتباط با شبکه‌های حمل ونقل و سایر عوامل مختص منطقه بحران مورد نظر
شکل 5-4 تحلیل GIS برای انتخاب مکان را نشان میدهد که میتوان برای تعیین مناطق تخلیه در هنگام سیلاب مورد استفاده قرار داد. در این شکل میتوانید نحوه استفاده از ابزارGIS و مجموعه داده برای انجام تحلیل را مشاهده کنید. در واقع این تنها یک نقطه شروعی است که میتوانید در ادامه با اضافه کردن عناصر مختص بحران مورد نظر، سایر روش‌ها و مجموعه داده‌های پیچیده‌تر را جهت مدل سازی انواع سناریو مورد بررسی قرار دهید.
مجموعه داده‌های مرجع شامل یک مدل رقومی ارتفاع از سطح دریا است (DEM) است که برای تعیین ارتفاع منطقه سیلاب، مکان ساختمانهاو سبکه‌های حمل و نقل مورد استفاده قرار می‌گیرد. سیلاب را میتوان با استفاده از بافر که فاصله آن نشان دهنده سطح سیلاب بر اساس عوامی مانند میزان بارندگی است شبیه سازی کرد. سپس با قرار وارد کردن بافر سیل در مدل رقومی ارتفاع و شبکه حمل و نقل وساختمانها میتوان شمن تعیین مناطق جغرافیایی آسیب دیده از سیل، مناطق تخلیه را مشخص کرد.
شکل 5-4
5-4-2-3 مدل سازی سناریو برای پاسخگویی به سوالات اگر-آنگاه
یکی دیگر از کاربردهای معمول GIS در مدیریت و برنامه‌ریزی بحران، استفاده از این فناوری برای پاسخگویی به سوالات اگر-آنگاه است. مباحث قبلی درباره مسیر تخلیه و برنامه‌ریزی تخلیه در واقع مثال‌هایی از مدل سازی سناریو است. اما انواع مختلف سناریوهای بالقوه بحران می‌توانند از GIS برای بررسی موقعیت‌های مختلف جهت انجام برنامه‌ریزی در محیط‌های خاص استفاده کنند.
چنانچه در فصل 3 توضیح داده شد، مثال‌های بارز ابزارهای GIS برای مدل سازی سناریو عبارتند از: مدل سازی ALOHA ارایه شده توسط سازمان محافظت از محیط زیست، ابزار HAZUS طراحی شده توسط سازمان واکنش بحران فدرال و محیط SUMMIT ارایه شده توسط وزرات امنیت داخلی آمریکا. در واقع، از ابزار HAZUS که یک ابزار مدل سازی و برنامه‌ریزی سناریواست میتوان در مواقع بحران و حادثه به عنوان ابزار پشتیبانی تصمیم استفاده کرد(شکل5-5). این ابزار در سیلاب‌های 2008 آیوا، طراحی شد.
شکل 5-5
از GIS علاوه بر مدل سازی میتوان در فرایند تدوین و توسعه سناریوهای بحران نیز استفاده کرد. سناریو بحران را میتوان به مثابه داستانی در نظر گرفت که از طریق آن میتوان به اتفاقاتی که طی یک رویداد حادث می‌شود فکر کرد. تین اتفاقات در صورت محقق شدن سناریوی تعیین شده رخ میدهد. با توسعه سناریوهای مربوط به بحران‌های بالقوه، میتوان به بهترین نحو ممکن، فعالیتهای مدیریت بحران و نحوه پشتیبانی GIS از این فعالیت‌ها در یک چارچوب فضایی مورد بررسی قرار داد. بطورکلی از این سناریوها به عنوان تکنیکی در دوره‌های آموزشی که اغلب تمرین‌های tabletop نامیده می‌شونداستفاده می‌شود که با کمک آن از شبیه سازی برای ارزیابی و تعیین توانایی گروه در پاسخ دهی به یک سناریوی خاص استفاده می‌شود. در ایالات متحده، سازمان واکنش بحران فدرال، تمرین‌های آموزشی گسترده‌ای در زمینه برنامه‌ریزی در مواقع بحران را منتشر کرده است که سازمانهای خصوصی می‌توانند از این فعالیت‌ها در تمرین‌های tabletop در مواقع بحران مانند زلزله، حملات سایبری، نشت مواد شیمیاییو غیره استفاده کنند. بسیاری از این سناریوها براساس سند برنامه‌ریزی سناریوی وزارت امنیت داخلی آمریکا تنظیم شده است. هدف از توسعه این سند، فراهم کردن سناریوهای برنامه‌ریزی برای بلایای طبیعی و حملات تروریستی جهت ظرفیت سازی و آمادگی ملی در زمان بحران است(وزارت امنیت داخلی آمریکا 2008).
متن زیر که برگرفته از سند برنامه‌ریزی وزارت امنیت داخلی امریکاست بخش‌های مهم سناریو را توضیح میدهد:
- نگاه کلی به سناریو
- شرح عمومی
- سناریو حمله با جزییات
- موارد برنامه‌ریزی
- عوامل /شرح جغرافیایی
- سیر زمانی/عوامل پویای رویداد
- شرایط آب و هوا
- فرضیات
- مناطق فعال در ماموریت
- تاثیرات
- خطرات/رویدادهای ثانویه
- تلفات/زخمی ها
- آسیب به ساختمان ها
- اختلال در ارایه خدمات
- تاثیر اقتصادی
- مشکلات درازمدت در زمینه سلامت و بهداشت
توجه داشته باشید که در این طرح کلی سناریو، عناصر فضایی را میتوان در آیتم‌هایی مانند ابعاد جغرافیایی وتاثیراتی مانند آسیب به ساختمان‌ها، اختلال در خدمات و تاثیر اقتصادی یافت. شکل‌های 5-6 و5-7 تصاویری انتخابی از یک سناریو(سناریو 1: انفجار هسته ای-دستگاه هسته‌ای 10 کیلوتونی) را نشان میدهد که درآن یک دستگاه هسته‌ای در شهر منفجر می‌شود. این تصاویر نحوه استفاده از نقشه در برنامه‌ریزی سناریو و تمرین‌های tabletop را نشان میدهد.
شکل 5-6
شکل 5-7
5-4-2-4 امدادرسانی عمومی ومشارکت شهروندان
یکی دیگر ازموارد مهم کاربرد GIS و نقشه‌های تهیه شده با GIS، استفاده از آنها در امداد رسانی عمومی و مشارکت شهروندان در فعالیتهای برنامه‌ریزی و آمادگی برای بحران است. چنانچه قبلا دراین فصل هم اشاره شد، در کنار استفاده از GIS به عنوان یک ابزار تحلیلی برای تعیین مسیرهای تخلیه، اطلاع رسانی عمومی این مسیرها در قالب نقشه نیز از اهمیت بالایی برخوردار است. مثال بارز دیگر از کاربرد نقشه برای برنامه‌ریزی بحران، اطلاع رسانی درباره محل پناهگاههای اضطراری و مشخصات آنها از جمله موارد زیر است:
تعداد ظرفیت پناهگاه
آیا پناهگاه اجاره ورود حیوانات اهلی را میدهد؟
آیا پناهگاه در منطقه سیلاب قرار دارد؟
آیا برای افراد معلول امکان دسترسی به پناهگاه دارند؟
سایر معیارهای مهمی که آگاهی قبلی از آنها برای اسکان افراد در پناهگاه ضروری است.
چنانچه در فصل 2 گفته شد، میتوان درباره بسیاری از این ویژگی‌های پناهگاه با استفاده از استراتزی‌های نماد گذاری بر روی نقشه‌های کیفی اطلاع رسانی کرد. علاوه برآن، با توجه به اهمیت نشان دادن اطلاعات کمی، میتوان از تکنیک‌هایی مانند نقشه نماد مکرر برای نشان دادن ظرفیت کلی پناهگاه و آمار کنونی افراد ساکن در پناهگاه استفاده کرد.
شکل 5-8 مثالی از یک نقشه مکانیابی پناهگاه را نشان میدهد که براساس داده‌های GIS مربوط به پناهگاه که توسط سازمان واکنش بحران فدرال فراهم شده است از طریق خدمات وب تهیه شده است. این پناهگاه‌ها را میتوان بر اساس نوع به گروههای مختلفی تقسیم بندی کرد. شکل 5-8 ویژگی‌های اصلی پناهگاه را نشان میدهد.
ایزارهای انلاین تهیه نقشه نیز فرصتی عالی برای انتقال اطلاعات برنامه‌ریزی مرتبط با بحران با هدف برنامه‌ریزی درباره امدادرسانی عمومی فراهم میکند. برای مثال، ابزارهایی مانند گوگل مپ فرایند تهیه نقشه داده‌های مربوط به برنامه‌ریزی بحران را تسهیل میکند. مهمترین این داده‌ها عبارتند از: مکان یابی پناهگاه، مسیرهای تخلیه و سایر اطلاعات مربوطه دیگری که به اسانی و بسورت انلاین در دسترس قرار می‌گیرد. اما باید جوانب احتیاط را رعایت کرد زیرا ممکن است شهروندان به کامپیوترو اینترنت دسترسی نداشته باشند و یا فاقد مهارت لازم برای استفاده وشناخت اطلاعات آماده سازی و برنامه‌ریزی بحران با فرمت نقشه باشند. بنابراین، ابزار تهیه نقشه انلاین که برای انتقال اطلاعات آماده سازی و برنامه‌ریزی بحران مورد استفاده قرار می‌گیرد باید به عنوان یکی از چندین رسانه اطلاع رسانی برای انتقال اطلاعات برنامه‌ریزی مورد توجه قرار گیرد. البته نقشه‌های کاغذی که در تهیه آنها از فناوری زیادی استفاده نشده است هنوز نیز برای دسترسی عمومی دارای استفاده زیادی است زیرا طیف وسیعی از مردم به این نوع نقشه‌ها دسترسی دارند.
نقشه‌سازی وGIS ابزاری بسیار قوی برای دخیل کردن شهروندان در فرایند آمادگی و برنامه‌ریزی برای بحران است. برای مثال، چنانچه قبلا هم توضیح داده شد، با استفاده از جمع سپاری میتوان از شهروندان در جمع آوری داده‌های مربوط به محل زندگی آنها و جوامع مختلف متاثر از بحران‌ها استفاده کرد. به عنوان مثال میتوان جمع سپاری و نقش شهروندان در جنبه‌های فضایی فرایند برنامه‌ریزی میتوان به پروژه “تهیه نقشه منطقه خود” (MYN) اشاره کرد که دپارتمان مدیریت بحران آمریکا درواشنگتن هماهنگی آن را برعهده داشت وارد سال 2011 جایزه آمادگی فردی و گروهی را از سازمان واکنش بحران فدرال دریافت کرد. این پروژه بر افزایش توانایی شهروندان در ایفا کردن نقش موثر درزمان بحران، ایجاد ارتباط مفید با همسایگان و کسب مهارت‌هایی مانند شناخت امکانات و منابع موجود در زمان تاکید میکند(دپارتمان نظامی واشنگتن، بخش مدیریت بحران، 2014). این برنامه در ارتباط با تهیه نقشه بر ساخت نقشه مکا نهای گاز طبیعی و پروپان تاکید میکند. البته میتوان برای تهیه نقشه سایر خطرات بالقوه که در زمان بحران باید شناسایی شوند نیز مورد استفاده قرار داد.
در ادبیات تحقیقاتی GIS مفهومی به نام GIS مشارکت عموی(PPGIS) وجود دارد که شامل مجموعه‌ای از تکنیک‌ها برای استفاده از GIS به عنوان ابزاری برای مشارکت دادن عموم مردم در مباحث مربوط به برنامه‌ریزی و تصمیم گیری است (اغلب در چارچوب برنامه‌ریزی شهری مانند تصمیم گیری درباره چگونگی ایجاد تغییرات در توسعه منطقه موردنظر براساس داده‌های حاصل از ذی نفعان و معیارهای تصمیم گیری((Sieber, 2006; Jankowski et al. , 2006).
علاوه بر اطلاع رسانی عمومی درباره آمادگی برای بحران، باید شهروندان را برای داشتن تفکر فضایی و آگاهی از نحوه استفاده از نقشه‌ها و سایر ابزار جهت یابی فضایی در زمان بحران آماده کنیم. چنانچه قبلا هم اشاره شد افزایش دستگاههای دارای قابلیت GPS مانند تلفن‌های هوشمند وضعیتی را ایجاد کرده است که کاربران این دستگاهها بدون استفاده از این قابلیت‌ها قادر به جهت یابی و استدلالی فضایی نیستند. شناخت افراد از نحوه استفاده از نقشه‌های کاغذی همچنان از اهمیت زیادی برخوردار است زیرا در مواقعی که مهارت وتوانایی استفاده از GPS وجود ندارد نقشه‌های کاغذی تنها نقشه‌های موجود هستند. در واقع، در ایالات متحده، وب سایت ready. gov آیتم‌هایی را که باید برای مواقع بحران در جعبه مایحتاج ضروری قرار داد مشخص میکند(نقشه‌های محلی و لوازم ضروری مانند چراغ قوه، باتری، اب شرب و غذا). آخرین بخش در این فصل در باره GIS و برنامه‌ریزی برای مدیریت بحران از منظر سازمان ملل بحث میکند تا به شما نشان دهد که چالش‌های مربوط به آمادگی و برنامه‌ریزی بحران تنها به آمریکا محدود نیست و در سطح بین الملل نیز وجود دارد.
شکل 5-8
5-5 خلاصه فصل
در این فصل با رابطه بین GIS و برنامه‌ریزی و و آمادگی در برابر بحران آشنا شدید. ابتدا درباره مهمترین جنبه‌های برنامه‌ریزی و تهیه GIS برای مدیریت بحران، یعنی برنامه‌ریزی و تهیه مجموعه داده‌های GIS و خود فناوری GIS توضیحاتی ارایه شد. به طور خاص، نمونه‌هایی از چارچوب‌های داده GIS قابل استفاده برای طراحی پایگاه داده‌های لایه‌های نقشه مربوطه و سایر دارایی‌های داده‌های مکانی جهت استفاده در سایر مراحل مدیریت حوادث ارایه شد. در مرحله بعد، توضیح داده شد که چگونه سازمانها می‌توانند از لحاظ تهیه تفاهم نامه و توافق نامه‌های همکاری كه هنگام وقوع یک فاجعه قابل اجرا هستند آمادگی پیدا کنند. تهیه این موارد قبل از بروز بحران‌ها بسیار مهم است به گونه‌ای که همکاری و هماهنگی می‌تواند برای تسهیل بهتر و مؤثرتر پاسخ ممکن یا حمایت از فعالیت‌هایی نظیر بازیابی یا کاهش بلایا ایجاد شود. سپس ایده‌هایی مبنی بر استفاده از GIS به عنوان ابزار پشتیبانی برای برنامه‌ریزی و فعالیتهای آماده سازی ذکر شد. این بحث با موضوع توسعه مناطق ومسیر‌های تحلیه آغاز شد که شاید رایج ترین کاربرد GIS در برنامه‌ریزی و آماده سازی بلایا باشد. همچنین توضیح داده شد که چگونه میتوانید سناریوها و شبیه سازی‌هایی را ایجاد کنید که بتوان از آنها برای پاسخ به سؤالات اگر-آنگاه در حوزه برنامه‌ریزی استفاده کرد. همانطور که اشاره شد، سناریوها و شبیه سازیها، ابزارها و فعالیتهای آموزشی بسیار مهمی برای توسعه ظرفیت و آمادگی در برابر بلایای طبیعی هستند. سپس درباره اینکه چگونه GIS می‌تواند به عنوان ابزاری برای دسترسی عمومی و مشاركت شهروندان جهت برنامه‌ریزی‌ها و فعالیتهای آماده سازی در برابر سوانح عمل كند توضیح داده شد. در این باب نمونه‌هایی از تهیه نقشه جهت اطلاع رسانی به مردم در مورد مکان‌های سرپناه و ویژگی‌های آنها طبق ایده‌های طراحی نقشه نگاری مشاهده شده در فصل 2 ارایه شد همچنین مشاهده کردید که از GIS میتوان به عنوان یک ابزار مشارکت عمومی استفاده کرد، به عنوان مثال، استفاده از نقشه‌ها و GIS برای جمع آوری داده‌ها از شهروندان در مورد محله خود، به طوری که در مواقع اضطراری، مردم از محل خطرات احتمالی در محلات خود مطلع شوند تا (مانند مخازن پروپان) بتوانند برای پشتیبانی متقابل با همسایگان خود ارتباط برقرار کرده‌اند. این فصل با مصاحبه مفصلی درباره کاربرد GIS در برنامه‌ریزی و آماده سازی برای مدیریت بحران از منظر سازمان ملل به پایان رسید. همانطور که در مصاحبه دیدید، بسیاری از موضوعات مربوط به GIS در برنامه‌ریزی و آماده سازی در برابر بلایای طبیعی به همان اندازه که در سطح محلی، شهرستان، ایالت یا فدرال ایالات متحده انجام می‌شوند در مقیاس بین المللی نیز به چشم می‌خورد. نکات مهم مطح شده در مصاحبه همچنین مباحثی را که در این بخش مورد بحث قرار گرفته است را تایید میکند(از جمله اهمیت در دسترس بودن و دسترسی به مجموعه داده‌های مشترک و اهمیت ایجاد روابط و شبکه‌هایی که بتوان در هنگام بروز فاجعه از آن استفاده کرد)
فصل بعدی دنباله بحث در مورد رابطه بین GIS و چرخه‌های خاص مدیریت بحران با تمرکز ویژه بر GIS و پاسخ به بحران است.
تفکر کنید!
1- آیا فکر می‌کنید مضامین ارائه شده در جدول 5. 1 به عنوان لایه‌های مرجع برای همه نوع مخاطره و بحران‌ها کافی است، یا فکر می‌کنید سایر مضامین داده باید درج شوند؟
2- با استفاده از اینترنت، آموزش GIS در مدیریت بحران را سرچ کنید. آیا نتایج سرچ مطالب جامعی به شما میدهد؟ اگر نه، فکر می‌کنید چه چیزی از قلم افتاده است؟
۳- به صفحات وب دولت محلی خود نگاهی بیندازید و ببینید آیا میتوانید نمونه‌ای از تفاهم نامه، توافق نامه‌های همکاری یا هر چیز دیگری را پیدا کنید که نشان دهد دولت محلی شما به طور خاص برای فعالیتهای بحران و GIS چگونه برنامه‌ریزی میکند. اگر نمی‌توانید در مورد دولت محلی خود چیزی پیدا کنید، به دولت ایالتی یا حتی دولت فدرال خود نگاه کنید.
4- با استفاده از ایده‌های ارائه شده در بخش برنامه‌ریزی منطقه تخلیه این فصل، یک سناریوی برنامه‌ریزی بحران فرضی را ایجاد کنید که GIS در آن نقش پشتیبان کننده دارد. سعی کنید به موارد دیگری غیر از سیل فکر کنید، زیرا این مثالی بود که در این فصل به کار رفته بود. در مورد محلی که در آن زندگی می‌کنید و انواع بلایای طبیعی یا سایر بلایا و خطرات مربوط به آن زمینه فکر کنید.
5- برخی از شیوه‌هایی که شهروندان می‌توانند مستقیما از GISبه عنوان ابزاری برای برنامه‌ریزی مدیریت حوادث مورد استفاده قرار گیرد چیست؟
بدون دیدگاه