GIS و کاربرد آن در نظام بهداشت و درمان

ارتقاء سلامت همواره از دغدغه های سیاستگذاران و مدیران عرصه سلامت بوده است.همینطور زندگی عاری از بیماری و ناتوانی و داشتن سلامتی آرزوی هر انسانی است.برنامه ریزی در زمینه سلامت و صرف هزینه برای حفظ و ارتقاء آن نوعی سرمایه گذاری محسوب می شود.زیرا بزرگترین سرمایه یک مملکت مردم آن هستند.و صرف هزینه برای سلامتی آنها باز تولید سرمایه می کند.متأسفانه هنوز برخی از مدیران ارشد و تأثیر گذار در سیاستگذاری در کشورهای در حال توسعه و از جمله در کشور خود ما دیدگاه سلامت نگر ندارند.و گواه آن سرانه پایین بهداشت و درمان در ایران و مشکلات متعاقب آن است.

برای داشتن برنامه ریزی صحیح و کارآمد به منظور ارتقاء سلامت،جمع آوری اطلاعات جامع و کامل از وضعیت معیشتی مردم و شرایط اقلیمی،توزیع سنی جمعیت،اپیدمیولوژی بیماریها،باورها و فرهنگ رایج مردم،میزان دسترسی به خدمات بهداشتی و درمانی،و دسترسی مردم به اطلاعات و منابع آموزشی و عواملی از این قبیل ضرورت دارد.در این راستا استفاده از فناوری های جدید برای دستیابی به این اهداف رواج یافته است.که از جمله آنها می توان به سیستم های اطلاعات جغرافیایی بهداشتی و درمانی (Health  GIS) اشاره کرد.

سیستم اطلاعات جغرافیایی یا Geographical Information System که به اختصار به آن GIS گفته می شود،یک سیستم اطلاعاتی مبتنی بر کامپیوتر است،که عوارض و پدیده های جغرافیایی و وقایعی را که بر سطح زمین رخ می دهد،بررسی می کند.به عبارت دیگر GIS سیستمی است،شامل نرم افزار،سخت افزار،داده ها و نیروی انسانی که امکان توصیف،دستکاری،تجزیه و تحلیل،ذخیره و نمایش داده های مکانی را فراهم می کند.

سیستم های اطلاعات جغرافیایی بهداشتی و درمانی یا Health  GIS

سلامت انسانها توسط عوامل مختلف محیطی و از جمله محل زندگی آنان تحت تاثیر قرار می گیرد.و می توان گفت،مسائل مربوط به سلامت تقریباً همیشه یک بعد مکانی خواهند داشت.بررسی خصوصیات این مکانها،از جمله خصوصیات مردم شناختی و وجود عوامل خطر محیطی،برای انجام مطالعات اپیدمیولوژیک بسیار حائز اهمیت است.به طور کلی در حیطه سلامت،از GIS به عنوان یک ابزار کمکی بسیار مفید در موارد زیر استفاده می شود:
الف – پژوهــش :در زمینه درک نحوه توزیع و انتشار بیماریها و ارتباط آنها با عوامل محیطی مانند شرایط آب و هوایی،کیفیت آب آشامیدنی،وضعیت بهداشت عمومی،فعالیتهای کشاورزی و صنعتی،عوامل آلاینده محیط زیست و غیره، Health  GIS ،می تواند کمک شایانی به پژوهشگران نماید .

ب – آموزش بهداشت : از آنجا که نقشه یک وسیله ارتباطی مناسب است،می توان از آن در تهیه مواد آموزشی کمک گرفت.با کمک GIS می توان مطالب مفید،تاثیرگذار و روشنگرانه ای به منظور جلب مشارکت عمومی و نیز جلب مشارکت از ارگانهای دیگر،در برنامه های سلامت جامعه تهیه نمود.به طور کلی GIS از طریق کمک به درک بیشتر مردم از محیط زندگی خود،می تواند در روند توسعه جامعه موثر باشد.

ج – برنامه ریزی،پایش و ارزیابی برنامه های سلامت:بسیاری از تصمیم گیریها در زمینه مراقبتها و برنامه ریزیهای سلامت،با مسئله مکان در ارتباط هستند.به عنوان مثال تصمیم گیری در مورد اینکه مراکز بهداشتی درمانی بر اساس تعداد،تراکم و اولویت های بهداشتی مردم باید در چه مکانهایی ایجاد شوند،و چه نوع خدماتی را به منظور پاسخ موثر به نیازهای بهداشتی منطقه باید ارائه کنند.اینها مسائلی هستند،که GIS از طریق تحلیل مکانی می تواند،به حل آنها کمک کند.از طرف دیگر مشکلات و نیازهای بهداشتی مردم در مکانهای مختلف متفاوت است.که این امر ضرورت استفاده از یک ابزار تحلیل گر و در عین حال انعطاف پذیر همچون GIS را ایجاب می کند.همچنین مسئولین و دست اندرکاران امورات بهداشتی می توانند،از نقشه های تولید شده توسط GIS به عنوان یک ابزار سودمند در زمینه پایش و ارزشیابی استفاده کنند.و از این طریق توزیع مکانی و تغییرات ایجاد شده در زمینه های مختلف مثل شیوع بیماریها، وضعیت تسهیلات، شرایط نیروی انسانی و … را مورد بررسی و ارزیابی قرار دهند.

نمونه هایی از کاربرد GIS در علوم پزشکی(HGIS):

هر چند برای استفاده از GIS در حیطه سلامت نمی توان حد و مرزی قائل شد،اما در اینجا به چند نمونه اشاره می کنیم:

۱- بررسی شیوع،نحوه انتشار و روند پیگیری بیماریهایی از قبیل مالاریا،ایدز،سل و موارد مشابه و سایر مسایل بهداشتی در طول دوره های زمانی خاص
۲- تعیین مکانهای بحرانی و نقاط خطر به منظور کمک رسانی سریع و به موقع در موارد ضروری و اورژانس، به عنوان مثال یافتن بهترین مکان برای ساخت یک مرکز فوریتهای پزشکی با توجه به اطلاعات به دست آمده توسط GIS ازنقاط دارای بیشترین  تصادفات در یک جاده بین شهری.
۳- ارزیابی خطرات محیطی و میزان مواجهه با مواد آلاینده: مثلا با مکان یابی دقیق توسط GIS  می توان مناسب ترین مکانی را که کمترین آسیب زیست محیطی و انسانی داشته باشد،برای احداث یک کارخانه پیشنهاد نمود.
۴- طراحی و بهبود سیستمهای  مراقبت بیماریها و تعیین گروهها و افراد در معرض خطر:با GPS نگاری مکان زندگی یا تجمع برخی بیماران خاص از قبیل بیماران مبتلا به ایدز یا هپاتیت،می توان نقاط دارای بیشترین فراوانی را روی نقشه ترسیم نمود.و در برنامه ریزی های بهداشتی آن را مد نظر قرار داد.
۵- تخصیص و توزیع مکانی منابعی مثل بودجه، نیروی انسانی،لوازم و تجهیزات از طریق ارزیابی نیازهای بهداشتی منطقه ای.
۶- تشخیص سریع اپیدمی ها و کنترل به موقع آنها:با تعیین مکان سکونت بیماران مبتلا،به هنگام وقوع یک اپیدمی می توان نحوه گسترش آن بیماری را پیش بینی نموده و اقدامات پیشگیرانه ای را به  مکان های در معرض خطر اختصاص داد.
۷- بهبود سیستم ثبت بیماریها و وقایع بهداشتی از قبیل ثبت سرطانها، میزان موالید، میزان مرگ و میر، پوشش واکسیناسیون و سایر شاخص های بهداشتی

۸- جستجوی ارتباط احتمالی بین عوامل محیطی و بروز بعضی بیماریها  در پژوهش های اپیدمیولوژیک
۹ -بهبود برنامه های غربالگری و پیگیریها از طریق دستیابی سریع تر و آسان تر به بیماران
۱۰- ایجاد یک شبکه ارتباطی مناسب و کارا بین مراکز و موسسات مختلف بهداشتی درمانی
۱۱- پایش و ارزشیابی برنامه ها و مداخلات بهداشتی و ارزیابی کمیت و کیفیت خدمات و میزان دسترسی مردم به آنها
۱۲- بهبود سیستم آمار و اطلاع رسانی و کمک به تصمیم گیری مبتنی بر شواهد و مستندات
۱۳- پیش بینی وقایع بهداشتی با استفاده از شیوه های مدل سازی
۱۴- برنامه ریزی بهتر در عرصه خدمات بهداشتی درمانی از قبیل مکان یابی تسهیلات و مراکز ارائه خدمات،پیش بینی در طول زمان،ارزیابی وضعیت موجود و …

۱۵- مسیر یابی به منظور امداد رسانی سریع و به موقع در زمان بروز حوادث و بلایای طبیعی و اورژانس های پزشکی
۱۶-مدیریت بهتر بحران در سوانح و حوادث